वाचन : एक अवलोकन

माझ्या एका मैत्रिणीला वाचनाची आवड आहे. “तुझ्याकडे काही पुस्तकं असतील तर दे ना वाचायला.” असा धोशा तिने लावलेला असतो. पण आपण तिला पुस्तकं काढून द्यायला लागलो की काय होतं पहा – “हे असलं जड वैचारिक वगैरे नको गंS, कंटाळा येतो वाचायला”, “हा लेखक मला नाही आवडत, वाचलंय मी त्याचं ते अमकंतमकं.”, “कवितांमधलं मला काही समजत नाही गं, हां पाडगांवकर असतील तर चालेल.” “हा कथासंग्रह बरा वाटतोय, हा दे मला, कादंबऱ्या वाचण्यात वेळ फार जातो. (पानांची संख्या तेव्हढीच असते तिने नको म्हटलेल्या कादंबरीची) कथा बऱ्या पडतात, वाटेल तेव्हा वाचायची, नको तेव्हा पुस्तक बाजूला सारलं तरी काही बिघडत नाही.” “तुझ्याकडे त्या तमक्या बाईचं आत्मचरित्र आहे का गं?”, “हे काय? अन्न हे अपूर्ण ब्रह्म? रेसिपिज आहेत का गं? (चाळून) पण रेसिपीज नीट दिल्या नाहीत वाटतं, आणि हे असले कसले पदार्थ? जाऊं दे, हे नको.” “ते प्रकाश आमटेंवरचं पुस्तक आहे का गं तुझ्याकडे?” असं करता करता काढलेला पाऊण ढीग बाजूला सारला जातो.

परवा साहित्य संमेलनात माझ्या एका प्रथितयश कवी (आणि फार चांगली जाण असलेल्या) मैत्रिणीने बऱ्याच इंग्रजी, मराठी रहस्यकथा खरेदी केल्या, प्रवासात वाचायला बऱ्या पडतात म्हणून. तीच कशाला मी स्वतःही गरोदरपणात सक्तीची विश्रांती घ्यावी लागली होती तेव्हा बऱ्याच रहस्यकथांचा फडशा पाडला होता. आजही छानपैकी पाऊस पडत असतांना अगाथा ख्रिस्तीचं एखादं पुस्तक घेऊन गुरफटून लोळत वाचायला आवडतंच की.

पण याचा अर्थ असा आहे का की कविता, कादंबऱ्या, समीक्षा, वैचारिक गद्य कुणीही वाचत नाही? माझ्या दोन सहकाऱ्यांनी माझा नवरा हरिश्चंद्र थोरात याचं ‘साहित्याचे संदर्भ’ चक्क वाचून त्यांना ते कळलं आणि ते आवडलंही असं सांगितलं. त्याच्या  ‘साहित्याचे संदर्भ’ आणि ‘कादंबरीविषयी’ या दोन्ही पुस्तकांच्या प्रत्येकी दोन आवृत्त्या निघाल्या. राहुल कोसंबींच्या ‘उभं आडवं’ या पुस्तकालाही बऱ्यापैकी मागणी आहे. मध्यंतरी साहित्य संमेलनात शब्द पब्लिकेशनच्या स्टॉलवर अनुराधा पाटील यांच्या नव्या कवितासंग्रहाचाही चांगला खप झाला. मग या सगळ्यांचे वाचक कोण आहेत? शब्द पब्लिकेशनशी थोडाफार संबंध असल्याने आणि नवरा साहित्यिक असल्याने हे सगळं मला कळण्याची सोय असली तरी त्याला मर्यादा आहेत. खरं तर कुठल्या भाषिक प्रदेशात कुठली पुस्तकं अधिक वाचली जातात, कुठल्या पेशातले लोक कुठली पुस्तकं अधिक वाचतात, ते आपल्या आवडीच्या किंवा कामाच्या क्षेत्राबाहेर जाऊन दुसऱ्या कुठल्या क्षेत्रातली पुस्तकं वाचतात, कुठल्या विचारसरणीचे लोक (हे जरा कठीण आहे तरीही) कुठली पुस्तकं आवडीने वाचतात, तरूणांना काय आवडतं वाचायला, लहान मुलांना, वयात येणाऱ्या मुलांना काय आवडतं वाचायला अशी सगळी वेगवेगळी सर्वेक्षणं होणं, आकडेवारी गोळा करणं गरजेचं आहे. एरवी महाजालावरून हे सगळं कळूही शकेल, पण त्यासाठी सगळीच पुस्तकखरेदी ऑनलाइन असावी लागेल जे आत्ता तरी होत नाहीय. हे सगळं पुस्तकविक्रेत्यांना करता येऊ शकेल. पण होतं असं की एखाद्या विशिष्ट लोकवस्तीतला पुस्तकविक्रेता त्याच्या विक्रीच्या आकड्यांवरून किंवा त्यानेच शिफारस करून त्याच्या गिऱ्हाईकांच्या गळ्यात मारलेल्या पुस्तकांच्या विक्रीवरून म्हणू लागतो की कादंबऱ्या काही वाचत नाहीत बुवा लोक. मग लोकांनाही वाटायला लागतं की हो बाबा कादंबऱ्या वाचणं कमीच झालंय अलिकडे, अहो लोकांना वेळ कुठेय एवढा इ.इ.

खरं तर आपल्या वाचनासंबंधीच्या आवडीनिवडीशी बऱ्याच गोष्टी निगडीत असतात. आपल्या लहानपणचं घरातलं वातावरण, आईवडीलांची शैक्षणिक पार्श्वभूमि आणि त्यांच्या वाचनाच्या आवडीनिवडी, ज्या सामाजिक पर्यावरणात वाढत्या वयातलं आयुष्य जातं ते पर्यावरण,  घराच्या आजूबाजूला असलेली ग्रंथालयं, तिथला वाचकवर्ग आणि त्यांची आवडनिवड, शिक्षकांची आवडनिवड, विशेषतः आपल्याला आवडणाऱ्या शिक्षकांच्या आवडीनिवडींचा वाढत्या वयात आपल्यावर पडणारा प्रभाव, घराजवळ उपलब्ध असलेली पुस्तकांची दुकानं आणि तिथली पुस्तकं, पुढे महाविद्यालयीन शिक्षणाच्या काळातले सवंगडी आणि त्यांना वाचनाची आवड आहे किंवा नाही, महाविद्यालयातलं ग्रंथालय आणि तिथल्या ग्रंथपालांचा उत्साह, पुढे नोकरीच्या ठिकाणचं वातावरण, नोकरी करतांना कितपत वेळ मिळतो, तो कसा घालवायचा यासंबंधीचे उपलब्ध पर्याय, लग्नाच्या जोडीदाराच्या आवडीनिवडी, कुटुंब आणि नोकरी सांभाळतांना उपलब्ध असलेला वेळ आणि एकूणच कुटुंबाची वेळेचा सदुपयोग करायची कल्पना..अशा कितीतरी गोष्टींचा परिणाम आपल्या वाचनावर होत असतो.