मराठी भाषा वळवावी तशी वळते हा आमच्या तरुणपणीचा लोकप्रिय डायलॉग असे. पण मराठीच का कुठल्याही भाषेच्या बाबतीत हे खरं असावं. अनवधानाने आकार, उकार, वेलांटी, मात्रा चुकली की अर्थाचा अनर्थ ठरलेला. हल्ली मोबाईलवर भराभर टंकण्याच्या नादात असे काही घोळ होतात की विचारू नका. त्यातून तुम्ही रोमन लिपीत मराठी लिहित असात तर बघायलाच नको. इंग्रजीतली अशी अनेक उदाहरणं लोकांनी देऊन झालीत.
असं बऱ्याच भाषांमध्ये होत असतं म्हणा. स्पॅनिशमध्ये Carro म्हणजे कार पण त्यातला एक आर कमी करून Caro केलं तर त्याचा अर्थ होतो महागडा. अर्थात कार ही महागडी वस्तू आहेच म्हणा. Cabello (घोडा), Caballo (केस) Carretera (मार्ग) Cartera (पैशाची पिशवी किंवा हँडबॅग) हे आपलं उदारहणादाखल दिलं, असे बरेच शब्द आहेत. मराठीतही यावर लिहिलं गेलंय.
कधी कधी तर एकाच शब्दाचे दोन किंवा तीन भिन्न अर्थ होतात. जसं की चूक, टीप, पीठ, वीट, छंद. मग कोणत्या वेळी कोणत्या अर्थी हा शब्द वापरावा यासाठी आम्हाला लहानपणी संस्कृत शिकतांना एक उदाहरण नेहमी दिलं जाई. सैंधव म्हणजे मीठ आणि सैंधव म्हणजे घोडा. आता जेवतांना जर सैंधवम् आनय म्हटलं आणि घोडा आणला तर तो आणणाऱ्याच्या अकलेचा उद्धारच होईल. त्यामुळे तारतम्य वापरणं हा यातला कळीचा मुद्दा आहे.
वाट बघ म्हटल्यावर वाटेला न्याहाळत बसणारा आढळला की लोक म्हणतील अकलेची वाट लागली याच्या आणि अशी वाट लागलेल्याची काही वट रहात नाही बाकी. वास्तू ही एक वस्तूच असली आणि वास्तूत अनेक वस्तू वसतीला असल्या तरी ही माझी वस्तू असं कुणी आपल्या घराकडे बोट दाखवीत म्हणत नाही ना. उपाहारगृहात उपहार मिळत नाही त्यासाठी दुकानातच जावं लागेल. वारीला गेल्यावर उपवास करतांना वरी खाल हो पण वरीला चाललो असं म्हणालात तर लोकांना वाटेल वर चाललात. एकाएकी एकाकी वाटू लागतं माणसाला पण म्हणून मला एकाएकी वाटायलंय असं म्हणालात तर लोकांना प्रश्न पडेल की याला नक्की काय वाटतंय. तुमचं चित्त चोरीला गेलंय असं आडवळणाने तुमच्या प्रिय व्यक्तीला कळवतांना चित्ता लिहू नका नाहीतर मामला तिथेच आटोपला समजा. पूर्वी चवलीला मणभर चवळी मिळत असेल पण आता चवळी आणायला गेल्यावर चवलीची आठवण काढलीत तर येड्यातच गणना व्हायची की. काही लोक कचेरीत चहासोबत कचोरी खातात हे खरंय पण मामलेदार कचोरीत जायचंय म्हणालात तर लोकांना वाटायचं मामलेदाराच्या मिसळीसारखी मामलेदाराची कचोरीही निघाली की काय. चिकट, चिकटा हे एकमेकांशी संबंधित आहेत कारण त्यांचा चिकटपणाशी संबंध आहे पण चिकाटी ही मळाच्या चिकटून रहाण्याच्या चिकाटीशी संबंधित आहे असं वाटून घेऊ नका मात्र.
यावरून एक किस्सा आठवला. माझ्या मुलाच्या हॉस्टेलमधल्या खिडकीच्या खूप वरच्या भागात अगदी लहान मुलाच्या हाताच्या ठशाएवढा ठसा उमटलेला होता. तो तिथे कसा काय उमटला असेल यावर बरंच चर्वितचर्वण झाल्यावर एक मुलगा म्हणाला, “चिकाटीचं काम असेल.” आता हे काय असा प्रश्न सर्वांना पडल्यावर त्याने जे वर्णन केलं ते चेटकीणीचं वर्णन होतं.
पूर्वी एखादं पत्र पाठवलं की म्हणत उलट टपाली खुशाली कळवावी. म्हणजे पत्राला टपालाने दुसरं पत्र पाठवून तुम्हीही सुखरुप आहात हे कळवावं. पण समजा एखाद्याने उलट टपली लिहिलं असतं तर काय झालं असतं?
एखादं काम हातात घेतलं की तडीला न्यायचं असा काहींचा खाक्या असतो पण अशा आदरणीय व्यक्तींना काम ताडीला न्यालच असं कुणी म्हटलं तर?
दाढदुखीसाठी दंतवैद्याकडे गेलात आणि माझी दाढी दुखतेय म्हणालात तर हा कुठला नवा रोग म्हणून शोधत बसायचा बिचारा.
काम निश्चित झालं की आपण निश्चिंत होतो पण म्हणून काम करणाऱ्याला काम निश्चिंत करायला सांगितलंत तर किती वेळ लागेल सांगता येत नाही बरं का
तर शोधायला गेलात की असे बरेच शब्द सापडतील. कट,काट, कल,काल, अनावृत, अनावृत्त, उंबर, उंबरा, उकड, उकाडा, उतार, उतारा, ओवा, ओवी, ओटा, ओटी, विळा, विळी, किनरा, किनारा, किल्ला, किल्ली, कुरण, कुराण, खर, खरा, खार, मत, मात, कुच, कूच, कुबड,कुबडी, खुंट, खुंटी, गारुड, गारुडी, चंची, चंचू, चुटका, चुटकी, चेरी, चोरी, तर, तार, झिंग, झिंगा, टिकाऊ, टिकाव, जुडा, जुडी, टाळ, टाळी, टाळू, तपकिरी, तपकीर,तप, ताप, ताट, ताटी, तीट, तुरा, तुरी, थापा, थापी, दक्षिण, दक्षिणा, दाणा, दाणी, दिंड, दिंडी, धुरा, धुरी, नाक, नाका, पकड, पक्कड, पळ, पळी, पक्ष, पक्षी, पगडी, पागडी, बंगली, बंगाली, बरीक, बारीक, भोवरा, भोवरी, मुका, मूका, मीलन, मिलन, लवून, लावून, हुंडा, हुंडी, हुक्का, हुक्की.
जेष्ठ कवी अनुराधा पाटील यांच्या कवितेतल्या ओळी आहेत
उकारवेलांटीच्या
वळशांनीही
गुदमरतो शब्दांचा जीव
तेव्हा असा शब्दांचा आणि संवादाचा जीव गुदमरु देऊ नका.
काहीही 