केप टाऊनमधला डिस्ट्रीक्ट सिक्स हा शहराच्या मध्यभागी, बंदराजवळ मोक्याच्या ठिकाणी वसलेला भाग. केप टाऊन नगरपालिकेच्या सहा जिल्ह्यांचा भाग म्हणून तो डिस्ट्रीक्ट सिक्स या नावाने ओळखला जाई. १९३३ मध्ये गुलामांच्या मुक्तीची सुरूवात झाल्यावर या भागात वहिवाट सुरू झाली. पूर्वाश्रमीचे गुलाम, डच ईस्ट इंडिया कंपनीने आणलेले केप मलाय लोक ज्यात प्रामुख्याने मुस्लीमांचा भरणा होता, काही नेटीव, अगदी मोजके गरीब गोरे लोक आणि भारतीय अशा खालच्या वर्गातल्या लोकांनी ती वस्ती बऱ्यापैकी गजबजलेली होती. आपण जिथे वस्ती करतो तिथे जवळपास पुढच्या कित्येक पिढ्या रहातील असा आपला ‘गैरसमज’ असतो. तिथले लोकही याच समजात आनंदाने रहात होते. पण हा मोक्याचा भाग गोऱ्या सरकारला अशा लोकांच्या ताब्यात राहू द्यायचा नव्हता. तिथे बरीच गुन्हेगारी वाढली आहे. जुगार, दारूचे अड्डे, वेश्याव्यवसाय वाढतो आहे, वेगवेगळ्या वंशाच्या लोकांमधला आपसातला कलह वाढत असल्याने त्यांना वेगळे करणे आवश्यक आहे. मुख्य म्हणजे ‘विकासा’साठी ही वस्ती नष्ट करून तिथे नव्या, आधुनिक इमारती उभारल्या पाहिजेत ही कारणे दाखवत १९६६ ते १९७० च्या काळात तिथल्या जवळपास ६०,००० नागरिकांना आपल्या चीजवस्तू गोळा करण्याची संधिही न देता तिथून हुसकावून २५ किलोमीटर दूर असलेल्या रेताड, अंधाऱ्या ठिकाणी सोडण्यात आलं. १९६६ मध्ये ‘ग्रुप एरियाज’ कायद्यानुसार ही वस्ती ‘फक्त गोऱ्या लोकांसाठी’ जाहीर करण्यात आली. पुढे २००४ मध्ये नेल्सन मंडेलांनी काही मूळ रहिवाशांना तिथल्या घरांच्या किल्ल्या सुपूर्द केल्या. पण तोवर बरेच मूळ रहिवासी इतस्ततः विखरून स्थायिक झाले होते.

१९९४ साली डिस्ट्रीक्ट सिक्स म्युझियम तयार झालं. क्षितिज आम्हाला हे संग्रहालय पहायला घेऊन गेला. संग्रहालयातल्या तळमजल्यावर मूळ डिस्ट्रिक्ट सिक्सचा नकाशा आहे. तिथे लोकांनी आपली घरं कुठे होती हे दर्शवणाऱ्या चिठ्ठ्या लावल्या आहेत. आपल्याला उखडून टाकल्यावर काय काय ओढवलं याच्या कहाण्या मांडल्या आहेत. तिथून लोकांना हुसकावल्यावर तिथे मागे राहिलेल्या उध्वस्त चीजवस्तू, छायाचित्रं आहेत. पूर्वीच्या डिस्ट्रीक्ट सिक्सचा इतिहास, तिथलं लोकजीवन, तिथलं जॅझ संगीत, त्या संगीताचा इतिहास, तिथल्या लोकांनी आपल्या आयांच्या, आज्यांच्या दिलेल्या पाककृती या सगळ्यातून त्या लोकांविषयी कळतं. तिथे एका नेटीव मुलीचं घर तिच्या दैनंदिनीतल्या नोंदींनुसार उभं केलंय. ते पाहून तर चांगलीच कल्पना येते तिथल्या लोकांच्या आयुष्याची. साहित्यिक, चित्रकार यांनीही डिस्ट्रीक्ट सिक्सचं चित्रण केलंय. पण संग्रहालयातल्या एका खोलीच्या जमिनीवर काही कवी, लेखकांनी आपापल्या कविता फरशीवर कोरल्या आहेत. त्या कवितांमधून, मनोगतांमधून त्यांच्या वेदना आपल्यापर्यंत पोहोचतात.

केप टाऊनमध्ये असुरक्षितता आहे असं ऐकलं होतं. एटीएममध्ये पैसे काढतांना, रस्त्यावर वावरतांना खिसा, पाकीट सांभाळण्याच्या सूचना अनेकांनी दिल्या होत्या. रात्री अपरात्री फिरू नका असा सल्लाही मिळाला होता.

साधारणपणे आमचं हिंडणं फिरणं दिवसा सहासात वाजेस्तोवर आटपत असे. तिथे सातआठ वाजताही चांगला प्रकाश असल्याने काही वाटत नसे. फिरतांना भीक मागणारे नेटीव दिसत असत. आपल्या इथल्यासारखी सिग्नलवरही मंडळी कोंडाळं करून उभी असलेली दिसत. कारच्या खिडकीवर टकटक केली जाई. पण बाकी काही घडलं नाही. खरं तर सरकार कुठलंही आणि कुठल्याही देशातलं असलं तरी ती उच्चवर्णीयांसाठी आणि धनिकांसाठी काम करणारंच असतं सहसा. नेटीवांच्या वस्त्यांमध्ये सोयीसुविधांचा अभाव तर जाणवलाच. पण हेही जाणवलं की काही सुशिक्षितांचा अपवाद वगळता नेटीवांसाठी नोकऱ्या या मॉलमध्ये विक्रेता, सफाई कामगार, उपाहारगृहातील कर्मचारी अशा स्वरूपाच्याच आहेत. शिक्षण फार महाग असल्याने (महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी म्हणे एका सत्राला पस्तीस ते पन्नास हजार) ते गरीब नेटीवांच्या आटोक्यातही नाही. त्यामुळे शिक्षणाच्या अभावी नोकऱ्याही अशाच प्रकारच्या मिळतात. अजूनही घर घेतांना वर्णद्वेषाचा अनुभव अगदी थेट येत नसला तरी आडवळणाने येतो. “खायला पैसे नाहीत. वय सत्तरीच्या वर असलं तरी कुठलंही काम करायची तयारी आहे.” अशी पाटी घेऊन फिरणारे एक गृहस्थ दिसताच माईक म्हणाला, “निदान याला काम तरी करायचंय.” असा छुपा रोष मधूनच व्यक्त होत असतो. (माईकच्या न्याहारी आणि निवासमध्ये सगळ्या वर्णाचे लोक उतरतात आणि त्यांना तो सारख्याच प्रकारे मदत करतांना दिसतो, हे खरं असलं तरी)

पण असं असलं तरी ते अत्यंत आनंदाने जगायचा प्रयत्न करतात. अगदी सफाई कर्मचारीही व्यवस्थित मेकप केलेल्या, नेटका पोशाख केलेल्या, हसतमुख आणि आपलं काम अत्यंत चोख करणाऱ्या आढळल्या. मुळात इथला माणूस आनंदी वृत्तीचा आहे. गाणं नाचणं तर अगदी रक्तातच आहे. पहिल्या दिवशी आम्ही एका इथिओपियन रेस्तराँत गेलो होतो तिथला वाढपी स्वयंपाकघरात कुठलं तरी गाणं गुणगुणत नाचत होता. आम्ही जॅझ संगीत ऐकायला गेलो तिथली घरमालकीण असो, श्रोत्यांमधली छोटी मुलगी असो संगीत कानावर पडलं की त्यांचे पाय थिरकायला लागतात. आपल्याकडल्या गेट वे सारख्या वॉटरफ्रंट भागात गेलो होतो तेव्हा तिथल्या शाळकरी मुलांनी केलेला नाच तर फारच सुंदर होता.

इथला माणूसही तसा प्रेमळ. विमानतळावर माझी व्हीलचेयर सांभाळणारी मुलगी माझ्या चेहऱ्यावर जरासा जरी ताण दिसला तरी “मम्मा आर यू ओके मम्मा?” असं माझ्या गालांवर थोपटत विचारत होती. आम्ही सर्वत्र उबरने फिरलो. मला वाटलं चालक इथलेच दिसतात. पण क्षितिजने माहिती पुरवली की यातले ऐशी टक्के झिम्बाब्वेमधून नोकरीच्या शोधात आलेले आहेत, बाकीचे स्थानिक, आशियाई, नेटीव आहेत. स्थानिक लोक या बाहेरच्या लोकांवर खार खाऊन असतात. (एकूण कुठेही भायले भुतूरले चालूच असतं म्हणायचं). पण यातले बरेचजण आम्ही टॅक्सीतून उतरतांना प्रेमाने , “बाय ममा, बाय पपा, गुड इव्हिनिंग.” असं म्हणत. क्षितिज नेहमी ज्या उपाहारगृहांमध्ये जातो तिथले कर्मचारी त्याला ओळखत. तेही फार प्रेमाने आमचं स्वागत करीत. एके ठिकाणच्या दरवानाने आम्हाला भारतीय पद्धतीने वाकून नमस्कार केल्यावर आम्ही संकोचलो, तेव्हा त्याने क्षितिजला विचारलं, “धिस इज हाऊ यू ग्रीट यूवर एल्डर्स, इझण्ट इट?” कदाचित आमच्या रंगामुळे आम्ही त्यांना जवळचे वाटत असू. अर्थात भारतीय लोक हे श्रीमंत, बेपारी असा तिथल्या लोकांचा समज असलेला दिसला.

जॅझ संगीत हा गोऱ्या राजवटीच्या काळ्या दिवसांत लोकांना एकत्र आणणारा एक धागा होता. आता ‘जॅझ इन द नेटीव यार्ड’ या चळवळीच्या निमित्ताने पुन्हा हा धागा जोडला जातोय. गुगुलेथू, लांगा अशा नेटीव वस्त्यांमधल्या घरांच्या अंगणातल्या छोट्या जागेत सर्व वर्णाचे लोक एकत्र येताहेत, संगीताचा आस्वाद घेता घेता एकमेकांच्या जवळ येताहेत. क्षितिजने आम्हाला खास अशा एका मैफिलीत नेलं. सगळेजण खात पित, नाचत गात संगीताचा आस्वाद घेत होते. फरक इतकाच की पावसामुळे कार्यक्रम अंगणात न होता, घराच्या छोटेखानी बैठकीच्या खोलीत झाला. तिथल्या अंगणात एका स्थानिक कलाकाराच्या चित्रांचं प्रदर्शनही होतं. कार्यक्रम संपल्यावर अनेक लोक आम्हाला येऊन भेटले. आयोजकांनी आमचे पुन्हा पुन्हा आभार मानले. (पण एक गंमत झाली, घरमालकीणीचा कुणीतरी समज करून दिला की चंदर भारतीय राजदूत आहे).

तर अशा प्रकारे आमची एकूणच खात्री पटली की आपला मुलगा चांगल्या ठिकाणी गेलाय.