चंदर आणि मी रोज फिरायला जातो तेव्हा एक गृहस्थ नेहमी चंदरला हात उंचावून अभिवादन करतात आणि मला मात्र किंचित लवून दोन्ही हात जोडून नमस्कार करतात. चंदरला ते आवर्जून ´गुड इव्हिनिंग सर´ असं म्हणतात, तर मला मात्र नेमकेपणाने ´नमस्कार´ म्हणतात.
अलीकडे फेबुवर माझ्या एका सहकारी मित्राने आपल्या परदेशवारीची छायाचित्रं टाकली होती. त्यात प्रसिद्ध व्यक्तींच्या मेणाच्या पुतळ्यासोबत काही छायाचित्रं होती. जिथे ती प्रसिद्ध व्यक्ती पुरूष होती तिथे त्यांनी पुतळ्याच्या खांद्यावर हात ठेवून, तर जिथे प्रसिद्ध व्यक्ती स्त्री (भारतीय नव्हे) होती, तिथे मात्र जरा अंतर राखून, शिवाय हात मागे बांधून छायाचित्र घेतलंय. स्त्री आणि पुरूष यांच्याबरोबरच्या व्यवहारातील भेदभावाच्या दृष्टीने मला ते फार गंमतीदार वाटलं.
यात स्त्रीविषयी पारंपरिक रीतीने आदर दाखवायचा, पण त्याचबरोबर पुरुष आणि स्त्री यांच्यातील भेदही अधोरेखित करायचा असं दिसतं. पुरुषाच्या संदर्भात तुम्ही ‘पर’ आहात, पण बरोबरीच्या नाही आहात, खालच्या व दूरच्या पायरीवर आहात असे काहीतरी या व्यवहारातून सुचवलं जात असावं असं वाटलं. खरं तर बरेचसे पुरुष इतरांसमोर बायकांशी मोकळेपणी वागायला घाबरतही असावेत. कारण त्यांना समाजातल्या आपल्या प्रतिमेची चिंता असते.
आता साधी हस्तांदोलनाचीच गोष्ट पहा ना. पुरुषांबरोबर हस्तांदोलन करतांना संपूर्ण हात हातात घेतला जातो. तर बायकांबरोबर हस्तांदोलन करतांना बरेचजण फक्त बोटं हातात घेतात. काही लोक एखाद्या बाईचा हात हातात आला की सोडतच नाहीत, तेव्हा अशा लोकांकडे विचित्र नजरेने पहाणाऱ्यांना मनातून मात्र त्याच्यासारखं करावंसं वाटत असतं. पण लोकलाजेस्तव तसं करणं बरं नाही हे ह्या गड्याला कळत नाही की काय असा भाव त्यांच्या नजरेत असतो.
म्हणजे बाईबद्दल खरोखरी मनात आदर असतो असं नाही. तर तो आहे असं दाखवायची रीत असते. म्हणून मग हे नमस्कार, हात मागे बांधून उभं रहाणं वगैरे.
एकदा बाजूलाच असलेल्या जागतिक व्यापार केंद्रातल्या एका विक्रीजत्रेत एका प्रसिद्ध कॅमेऱ्याच्या कंपनीचा स्टॉल होता. तिथे एका सुंदर, कमनीय बाईचा खऱ्याखुऱ्या बाईसारखा दिसणारा कटआऊट होता. त्यासोबत मोफत छायाचित्र काढता येत होतं. हा त्या कॅमेऱ्याच्या जाहिरातीचा भाग होता. आमच्या बँकेत आमचे एक ‘भोळसर’ सहकारी होते ते तिथे मित्रांसोबत गेले. मित्रांनी त्यांना छायाचित्र घेण्यासाठी भरीला घातलं. तेही एका पायावर उडी मारुन तयार झाले (खरं म्हणजे भरीला घालावं लागलंच नाही). मग त्या बाईला खेटून छायाचित्र घेतलं गेलं. मग त्यांच्या मित्रांनी त्यांच्या नकळत जाऊन ते आपल्या ताब्यात घेतलं. संध्याकाळी ते जाऊन ‘वहिनीं’ना दाखवलं. कॅमेऱ्याच्या करामतीमुळे खरोखरीच्या बाईसोबत काढल्यासारखं ते छायाचित्र पाहून आमच्या सहकाऱ्याचं काय झालं असेल याची कल्पना आलीच असेल. ते छायाचित्र फक्त आपल्या ताब्यात रहाणार या कल्पनेने त्याने ते घेतलं होतं (शिवाय चकटफु) ते जर असं नको तिथे पोचणार याची कल्पना असती तर त्याने मुळात ते काढूनच घेतलं नसतं किंवा घेतलं असतं तर तो आदबशीरपणे हात मागे बांधून सुरक्षित अंतर ठेवलं असतं नाही का?
काहीही 